1. fundur.
Ár 1956, föstudagurinn 8. marz, kl. 5. e.h. var fundur haldinn í nefnd til þess að undirbúa formlega stofnun sinfóníuhljómsveitarinnar í skrifstofu þjóðleikhússtjóra. Nefndin er þannig skipuð: Ragnar Jónsson, tilnefndur formaður af menntamálaráðuneytinu, Þorsteinn Hannesson tilnefndur af fjármálaráðuneytinu, Guðlaugur Rósinkranz af hálfu Þjóðleikhússins, Vilhjálmur Þ. Gíslason og Páll Ísólfsson af hálfur Ríkisútvarpsins og Baldur Andrésson tilnefndur af bæjarráði Reykjavíkur. (175)
Þessi fyrsta fundargerð er í nokkrum liðum, og undir hana rita allir áðurnefndir menn. Fyrsta starfsregla af 14 hljóðar þannig:
1. gr.
Sinfóníuhljómsveit Íslands er sjálfstæð stofnun sem rekin er með styrkjum úr ríkissjóði og bæjarsjóði Reykjavíkur og í samvinnu við Ríkisútvarpið og Þjóðleikhúsið. (176)
Ætlunin var að hljómsveitin yrði sjálfstæð stofnun með eigin stjórn sem nyti allríflegs styrks frá ríki og bæ. Sótt hafði verið um leyfi fyrir nafninu Sinfóníuhljómsveit Íslands til forsætisráðuneytisins, en orðið sinfónía (177) tekið upp í stað orðsins symfónía, en heiti hennar var gjarnan ritað Symfóníuhljómsveit Íslands. Framkvæmdastóri var ráðinn Jón Þórarinsson. Í fyrstu voru ráðnir 28 menn í fullt starf, en 40 alls í heilt og hálft starf og þar að auki lausamenn og gert ráð fyrir að allt að 55 manns gætu verið í hljómsveitinni. Æfingar hófust að fullu undir stjórn Páls Ísólfssonar og ætlunin var að leika fyrst opinberlega í Þjóðleikhúsinu við væntanlega komu dönsku konungshjónanna til Íslands 11. apríl 1956. Konungstónleikarnir geta þó tæpast talist með sem þeir fyrstu eftir endurreisnina því að á þá komu eingöngu boðsgestir og var æft sérstaklega upp prógram fyrir það tilefni, líkt og í “gamla daga”. Á þessum tónleikum var fluttur Egmont-forleikur Beethovens og síðan flutt sérstaklega fyrir konung verkið Passacaglia eftir Pál Ísólfsson og nýtt verk Jóns Nordals, samið af þessu tilefni. (178)
Fyrstu opinberu tónleikar Sinfóníuhljómsveitar Íslands (179) voru haldnir 24. apríl 1956. Það voru hátíðartónleikar helgaðir 200 ára afmæli W. A. Mozarts, haldnir í Þjóðleikhúsinu. Hljómsveitarstjóri var, eins og á tónleikunum árið 1950, Róbert A. Ottósson. Hljómsveitinni óx fiskur um hrygg og gegndi fljótt hlutverki sínu sem “hljómsveit allra landsmanna”. Umhvítasunnuhelgina 1956 flaug 34 manna hópur hljóðfæraleikara, ásamt stjórnandanum, Páli Ísólfssyni, norður til Akureyrar og hélt tvenna tónleika, aðra í Skjólbrekku í Mývatnssveit og hina í Akureyrarkirkju. Þetta framtak þótti hið lofsamlegasta og fékk hljómsveitin og stjórnandi hennar höfðinglegar móttökur. Einnig hélt Sinfóníuhljómsveitin tónleika í Vestmanneyjum í júlí sama ár.
175 Fyrsta Gerðabók Sinfóníuhljómsveitar Íslands
176 Sama.
177 Efast má um að þetta hafi hafi einhverja þýðingu, en hér, í fyrsta sinni fékk hljómsveitin skrásett nafn – sem hún hefur haldið síðan. Héðan í frá var hún hvorki né hét annað en Sinfóníuhljómsveit Íslands.
178 Verkið heitir upphaflega Sinfonietta seriosa en fékk íslenska heitið Bjarkamál að tillögu Sigurðar Nordal.
179 Ég freistast til að slá fram þeirri hugmynd að hljómsveitin hafi fyrst formlega verið stofnuð þetta ár í stað ársins 1950 eins og ávalt er talað um. Þetta er í fyrsta sinni sem rituð er formleg fundargerð hljómsveitarinnar, enda er í bókina ritað “fyrsti fundur”. Einnig er þarna fyrst sótt um leyfi fyrir nafni hljómsveitarinnar, stjórn skipuð af öllum opinberum aðilum og framkvæmdastjóri ráðinn. Þetta er að mínu mati í fyrsta sinni sem hægt er að tala um hljómsveitina sem sjálfstæða stofnun.
Ekki síður voru jákvæðar viðtökurnar sem hljómsveitin fékk á ferðum sínum um landið. Forráðamenn bæjarfélaga tóku á móti henni og fluttu ávörp og hvatningarorð til hljómsveitarmanna. Í lok tónleika hennar á Akranesi í októberbyrjun 1956 flutti forseti bæjarstjórnar á Akranesi, Hálfdan Sveinsson ávarp og sagði m.a.: (180)
Þakklát blessum við dugnað, framsýni og þrotlaust starf allra, sem unnið hafa að stofnun hljómsveitarinnar. Eftirleiðis munum við aldrei setja okkur úr færi að hlusta á hana. Það er jafnframt skýlaus krafa okkar, að ríkisstjórn og Alþingi búi svo að henni fjárhagslega, að hún nái sem allra fyrst að fylla þann þátt íslenzkrar tónmenningar, sem hinir framsýnu hugsjónamenn, er lögðu grundvöllinn, ætluðu henni að gera. Hún þarf að fara sem víðast um byggðir landsins, svo að sem flestir fái að heyra hana og sjá. Þá mun hún óðar verða óskabarn allra Íslendinga. (181)
Vorið 1956 var ráðinn þýskur hljómsveitarstjóri til að stjórna hljómsveitinni, Wilhelm Scleuning að nafni. Viðfangsefnin á tónleikunum auk einsöngs Þorsteins Hannessonar í aríum úr óperum eftir Weber og Beethoven, voru tvö verk eftir Stravinsky, Pulcenella og Eldfuglinn.
Miklar breytingar urðu á skilyrðum hljómsveitarinnar við stofnun hennar, og á blaðamannafundi skýrði Jón Þórarinsson svo frá að á tímabilinu 11. apríl-5. júlí hafi hljómsveitin haldið 10 opinbera tónleika, þar af 4 utan Reykjavíkur. Auk þessara sjálfstæðu tónleika hljómsveitarinnar kom hún 25 sinnum fram á sama tíma í útvarpinu og aðstoðaði við 28 óperettusýningar í Þjóðleikhúsinu. Áfram var unnið af kappi við verkefnaval og nýjungar á sviði tónlistarflutnings. Um miðjan nóvember 1956 flutti Sinfóníuhljómsveitin ásamt einsöngvurum í fyrsta skipti á Íslandi konsertuppfærslu af óperu. Það var óperan Il Trovatore eftir Verdi og voru einsöngvarar Þuríður Pálsdóttir, Guðmunda Elíasdóttir, Magnús Jónsson, Guðmundur Jónsson og Kristinn Hallsson. Stjórnandi var ráðinn frá Bretlandi til þessa verkefnis, Warwick Braithwaite, en um allar æfingar og undirbúning sá Ragnar Björnsson, sem einnig æfði félaga úr karlakórnum Fóstbræðrum sem tóku þátt í flutningnum. Blaðadómar voru mjög vinsamlegir og segir Vikar, er skrifaði gagnrýni í Morgunblaðið m.a.: “Alþingi verður að rýmka svo um fjárhag sveitarinnar, að hægt verði næsta sumar að fara með óperuna um allt Ísland.” (182)
180 Í Morgunblaðsgrein nefndir hér næst á eftir er Hálfdán titlaður Bjarnason. Það leiðréttist hér með
181 Morgunblaðið: 21. nóvember 1956
182 Morgunblaðið: 17. nóvember 1956.
Smátt og smátt fór hljómsveitin að “voga sér” inn yfir aldamótin í tónlistarvali. Það verður að segjast eins og er að viðurkenning almennings á hinni “nýju” tónlist hefur komið hægt og sígandi. Þó er í dag allt önnur skilgreining á því hvað er nýtt í þeim efnum. Hljóðheimur almennings hefur aukist og víkkað og hljóma- og tónasambönd sem áður þóttu hinn mesti friðarspillir eru nú orðin að eyrnakonfekti. Það var þess vegna hárrétt af Sinfóníuhljómsveitinni að byrja smátt í þeim efnum því fyrst varð að vinna hljómsveitinni ákveðinn sess meðal almennings áður en farið yrði út á nýjar brautir. Einstöku sinnum voru verk sett inn á efnisskrá “ekki klassísk/rómantísk” og tengdist það oft gestastjórnendum erlendis frá. Þeir leituðust við í mörgum tilvikum að kynna tónlist frá heimalandi sínu, bæði eldri og nýja. Gott dæmi um það er heimsókn tékkneska hljómsveitarstjórans Václav Smetácek. Á tvennum tónleikum sem hann stjórnaði í ársbyrjun 1957 voru aðrir tónleikarnir eingöngu helgaðir tékkneskri tónlist. Ekkert verkanna hafði áður verið flutt á Íslandi en þau gáfu góða mynd að tónlist heimalands stjórnandans. Eitt nútímaverk eftir tékkneska tónskáldið Isa Krejci (f. 1904) var flutt á tónleikunum.
Í umfjöllun um tónleika í Morgunblaðinu í apríl 1957 má m.a. lesa eftirfarandi setningu um svokallaða alþýðutónleika er Sinfóníuhljómsveitin gekkst fyrir í Austurbæjarbíói undir stjórn Páls P. Pálssonar, en þeir tónleikar voru vel sóttir af ungu fólki: “Mesta athygli vakti verk eftir Benjamín Britten og sýnir það að nýrri tónlist er að ná tökum á fólki hér eins og annars staðar.” (183) Við að fara varlega í sakirnar á hinum óplægða akri tónlistarinnar á Íslandi vaknaði smám saman forvitni áheyrenda á að heyra nýja tónlist.
Hinn mikli framgangur hljómsveitarinnar sem slagæð tónlistarlífs í landinu jók til muna möguleika íslenskra tónskálda á að fá flutt verk sín opinberlega. Ákveðið var að efna síðar til sérstakrar innlendrar tónlistarhátíðar þar sem eingöngu skyldi flutt íslensk tónlist. Í tilefni af 10 ára afmæli Tónskáldafélagsins var haldin mikil hljómleikahátíð í Reykjavík dagana 27.-30. apríl 1957. Þar gegndi Sinfóníuhljómsveitin og félagar hennar aðalhlutverki og voru haldnir stofutónleikar, kirkjutónleikar og sinfóníutónleikar. Á sinfóníutónleikunum var m.a. flutt Sinfonietta Seriosa eftir Jón Nordal. Gestastjórnandi þessara tónleika var Norðmaðurinn Olav Kjelland. Sömu daga var einnig eingöngu flutt íslensk tónlist í Ríkisútvarpinu. Í grein um hátíðin skrifar Ragnar Jónsson eftirfarandi í Morgunblaðið:
Þessi fyrsta íslenzka tónlistarhátíð er því í senn fyrsta uppskeruhátíð íslenzkra tónskálda til að fagna því að jarðvegurinn hefur í fyrsta sinn verið plægður og undirbúinn til almennrar sáningar. Hún lýsir því í senn heilbrigðri bjartsýni og trú á þann jarðveg, þar sem rækta á framtíðarskóga íslenzkrar listmenningar. En eins og Róm var ekki byggð á einum degi, svo er og listþróunin átak margra alda. Skal því vissulega fagnað innilega að nú er fyrsti áfanginn, og ekki sá þýðingarminnsti, að baki og ekki lengur stefnt alveg blint í óvissuna. (184)
Þessi hátíð var einskonar uppskeruhátíð allra þeirra einstaklinga, er unnið höfðu sleitulaust allt frá stofnun Tónlistarskólans árið 1930 og helgað íslensku tónlistarlífi nánast alla sína krafta í þeirri trú á að á Íslandi væri hægt að byggja upp tónlistarstarf sambærilegt því sem gert væri meðal annarra þjóða. Starfið hafði kostað svita, tár og niðurlægingu sumra þeirra einstaklinga er tóku þátt í uppbyggingarstarfinu. En “götuna fram eftir veg” skulum við – hugsuðu þeir – til að þetta tækist, og mun starf þeirra seint fullþakkað af þeirri kynslóð er við tók.
183 Sama, 18. apríl 1957.
184 Morgunblaðið: 16. maí 1957.
Sinfóníuhljómsveitin var orðin að veruleika og reglulegir tónleikar hennar hluti af bæjarlífinu, og raunar lífi landsmanna allra því hljómsveitin fór reglulega út á land og hélt tónleika. Íslenskir tónlistarmenn lögðu í auknum mæli land undir fót þennan áratug bæði til náms, starfa og tónleikahalds. Íslensk tónlistarmenning var smátt og smátt að komast á heimskortið. Barna- og unglingastarfið fór einnig að skila árangri. Um árabil hafði Ingólfur Guðbrandsson söngkennari kennt tónlist við Laugarnesskólann í Reykjavík og þjálfað þar barnakór. Við sama skóla starfaði hinn frábæri fiðluleikari Rut Hermanns og æfði þar strengjasveit. Við Austurbæjarskólann lék stór blásarasveit barna undir stjórn Karls O. Runólfssonar og svona mætti áfram telja. Árangur þessarar kennslu átti eftir að skila sér á mörgum sviðum tónlistarinnar á næstu áratugum.