En! Tveimur mánuðum síðar voru menn tilbúnir að takast á við það sem lagt var upp með – skapandi tónlist nýs tíma. Þeim tónleikum lýsir Björn Franzson þannig í grein sinni er hann heldur áfram þar sem frá var horfið hér að ofan:
…En nú voru ekki á ferðinni neinir blessaðir sakleysingjar á borð við Beethoven. Öðru nær. Grimmileg atómmúsík því nær frá upphafi til enda, og hámarkið hin elektrónska atómbomba Magnúsar Bl. Jóhannssonar, sem við sjálft lá, að rjúfa myndi hljóðhimnur aumra hlustenda. (206)
Á þessum tónleikum “bitu” úlfarnir bæði í siðgæðisvitund og fegurðarsmekk sumra áheyrenda. Hin klassísk / rómantíska tónlistargyðja var særð blæðandi svöðusári. Hinu hreina, hinu fagra og ekki síst hinu “sanna” var misboðið með hljóðfræðilegum atómum sem skullu á áheyrendum sem óskiljanlegt stjörnuhrap. Sönglaginu, áratugagömlu vörumerki íslenskrar tónlistar var misboðið – laglínurnar “ósannar”. Kadensulaus serialisminn gerði hinu tónala eyra ómögulegt að staðsetja sig í tónlistinni. Stefnufastir sínustónar réðust á hljóðhimnurnar sem einskonar naglabretti. Tónlistargyðjunum var ekki aðeins misboðið í fegurð – þær voru orðnar að hávaðamengun, eitthvað sem enginn hafði áður látið sér detta í hug að gerst gæti á opinberum tónleikum. En hver var svo hin “grimmilega atómmúsík” sem flutt var á þessum tónleikum sem haldnir voru 11. apríl 1960 í Framsóknarhúsinu? (207):
205 Björn Franzson: Nokkrar hugleiðingar um nýja tónlist; Tímarit Máls og Menningar, 4.-5. hefti 1962
206 Sama.
207 Sem síðar er þekkt undir nafni skemmtistaðarins Glaumbær og í dag hýsir og heitir Listasafn Íslands.
Dæmi 4
Jón Ágeirsson: Lög við þrjú ljóð úr “Regn í maí” eftir Einar Braga
Flytjendur: Guðrún Tómasdóttir, Kristinn Hallsson, Ingvar Jónasson, Gunnar Egilson, Jóhannes Eggertsson, Olaf Klamand, Jón Ágeirsson.
Leifur Þórarinsson: Píanósónata
Flytjandi: Rögnvaldur Sigurjónsson
Magnús Bl. Jóhannsson: Elektrónísk Stúdía með blásarakvintetti og píanói.
Flytjendur: Jórunn Viðar, Peter Ramm, Karel Lang, Gunnar Egilson, Sigurður Markússon og Olaf Klamand. Stjórnandi: Ragnar Björnsson
Leifur Þórarinsson: Þrjú sönglög: – Vögguvísa, Máríu vers, Skammdegisvísa
Flytjendur: Þorsteinn Hannesson, undirl. Rögnvaldur Sigurjónsson
Fjölnir Stefánsson: Fimm skissur fyrir píanó
Flytjandi: Steinunn S. Briem.
Þorkell Sigurbjörnsson: Haustlitir. Steinn Steinarr – in memoriam. Intrada, Elegy, Fugue, Bicinium, Vor.
Flytjendur: Guðrún Tómasdóttir, Jórunn Viðar, Jón Sen, Peter Ramm, Gunnar Egilson, Sigurður Markússon, Jóhannes Eggertsson.
Stjórnandi: Ragnar Björnsson
Fjölnir Stefánsson: Þrjú lög úr Grallaranum. – Lausnarinn Kóngur Kriste, Játi það allur heimur hér, Svo vítt um heim, sem sólin fer.
Flytjendur: Níu meðlimur úr söngsveitinni “Fílharmonia” (208) ásamt Peter Ramm flauta, Karel Lang óbó, og Sigurður Markússon fagott, Stjórnandi: Róbert A Ottósson.
Eins og fram kemur í efnisskránni, voru eingöngu flutt verk íslenskra höfunda brautskráðra frá Tónlistarskólanum í Reykjavík, á svipuðum tíma, og haldið utan til framhaldsnáms. Fjölnir Stefánsson lauk námi 1954 og fór sama ár til London til náms hjá Matyas Seiber; Jón Ágeirsson úrskrifaðist 1955 og fór síðan í Royal Scottish Academy of Music í Glasgow; Leifur Þórarinsson úrskrifaðist 1954 og fór þaðan til Vínar, München og síðar til New York; Þorkell Sigurbjörnsson fór að loknu námi í Tónlistarskólanum árið 1957 til Bandaríkjanna og Magnús Blöndal Jóhannsson (1925) sem er nokkuð eldri en hinir, fór að loknu námi í Tónlistarskólanum, til Bandaríkjanna árið 1947 og lærði í Juilliard tónlistarskólanum í New York. Svipaðan bakgrunn eiga hljóðfæraleikararnir og söngvararnir. Fleiri markmiðum með stofnun Tónlistarskólans í Reykjavík var náð, og skiluðu þau sér í góðri uppskeru á þessum tónleikum.
Eitthvað mun hafa staðið í tónlistargagnrýnendum að fjalla um tónleika Musica Nova. Ekkert var að lesa um þá í blöðunum allan mánuðinn. Þó kom lítil klausa í einu blaðanna (209) 30. apríl þess efnis að ekki væri um að kenna pennaleti skríbentanna “því að ekki er sýnd sú revía eða ómerkilegur erlendur”farsi”, að gagnrýnendur þessara blaða tvíhendi ekki þegar í stað penna sína og sendi frá sér heila maraþonkrítíkk þar um”. Hvort sem þessi litla klausa hefur ýtt mönnum af stað eður ei, þá birtist í Morgunblaðinu 3. maí fyrsta umsögnin og sú greinarbesta, þó svo Þjóðviljinn hafi “aðeins minnst á” tónleikana 19. apríl.
208 Söngsveitin “Fílharmonia” hafði enn ekki haldið sína fyrstu tónleika. Söngsveitin var stofnað í apríl 1959 í þeim tilgangi að beita sér fyrir flutningi stórra kórverka og þá í samvinnu við Sinfóníuhljómsveitina, Tónlistarskólann, Ríkisútvarpið og aðra þá er að tónlistarmálum unnu. Stjórnandi sveitarinnar var Dr. Róbert A Ottósson. Söngsveitin kom fyrst fram í maí 1960 af tilefni 10 ára afmælis Þjóðleikhússins.
209 Frjáls Þjóð: 30. apríl 1960.
Ný kynslóð hafði kvatt sér hljóðs með nýrri tónlistarstefnu sem hún hafði komist í tæri við og tileinkað sér í hinum ýmsu tónlistarskólum bæði austan hafs og vestan. Frumleikinn og nýjung þeirrar aðferðar sem Jón Þórarinsson kom með til Íslands frá Yale 1947, og kennd hefur verið við Hindemith, var orðin gamaldags og var hreinlega “tekin af lífi” í umræðu um nýjar stefnur í Evrópu. Allt það nýjasta sem var að gerast í tónlistarmálum Evrópu fréttist til Íslands og hinir ungu tónlistarmenn tóku fullan þátt í þeim umbreytingum.
Í umsögn sinni um tónleikana 11. apríl 1960 fór Jón Þórarinsson, sem kennt hafði sumum þessara ungu tónskálda, viðurkenningarorðum um þessar nýjungar og þessa þróun, og hvatti menn til áframhalds. Í umsögn sinni um tónleikana minntist hann á þennan framgang tónlistarinnar og skrifaði m.a.:
En varla verður komizt hjá að geta þess – eins og til afsökunar á þeim gamalmennistón, sem fram kemur í þessum línum – að enda þótt höfundur þeirra teldist kunna sæmileg skil á tónsmíðatækni samtímans, þegar hann lauk nám fyrir tæpum 13 árum, þá mun lærdómur hans og skoðanir nú teljast næsta gamaldags – ef ekki með öllu úrelt – meðal sumra af yngstu tónskáldakynslóðinni. Svo ör er framvindan í þessum greinum nú á dögum! (210)
Jón var raunsær í gagnrýni sinni, og benti á það, sem að hans mati, mætti betur fara. Um verk Jón Ásgeirssonar skrifar hann að hljóðfæraleikurinn sé “frekar laus í böndunum” en lögin séu að öðru leyti mjög aðgengileg. Í verkum Leifs Þórarinssonar finnst honum sem hann “þekki vel verk hinna eldri meistara samtíðarinnar, Strawinskys, Hindemiths og Bartóks, hugmyndir séu nógar, en nokkuð bresti á niðurskipun þeirra”. Um Magnús Blöndal segir hann að hann sé ekki dómbær á verkin vegna ókunnugleika innan hins elektróníska heims tónlistarinnar. Hann telur hugmyndina spennandi og skrifar:
En það þarf ekki auðugt ímyndunarafl til að hugsa sér, að gaman gæti verið að fást við þessi “elektrónísku” tæki, og ekki sýnist fjarstætt, að með þeim megi skapa skiljanleg og myndrík tónlistarform, sem þó væru án tengsla við hefðbundið tónkerfi, alveg eins og slík form má finna í músík Balí-manna og annarra “frumstæðra” þjóða, sem engin kynni hafa af því, sem við köllum tónlistararfleifð okkar. (211)
Um verk Fjölnis Stefánssonar skrifar hann:
Fimm skissur fyrir píanó eftir Fjölni Stefánsson voru prýðisvel leiknar af Steinunni S. Briem. Hér mun vera um að ræða “tólf tónaverk” – eitt af þeim verkum sem undirritaður hefur stundum leyft sér að kalla “góð þrátt fyrir kerfið, en ekki vegna þess”. En svo er raunar um öll tónfræðikerfi, að þau tryggja ekki ágæti verkanna, hversu stranglega sem þeim er fylgt og beitt – þetta er mjög áheyrilegt verk, þættirnir allir stuttir, en yfirleitt skýrt mótaðir og hitta flestir í mark. Og þá er mikið sagt. (212)
Nýstárlegasta verk tónleikanna telur hann verk Þorkels Sigurbjörnssonar. Hann skrifar:
Hér er gripið til ýmissa listbragða: Frá hljóðfærunum koma ekki aðeins flestir aðrir tónar en þeir, sem hægt væri að búast við, heldur eru þeir auk þess með annarlegum blæ. Söngkonan segir fram eitt ljóð, syngur eitt lag án orða, en aðeins einn hinna fimm þátta verksins getur kallazt sönglag. Allt þetta ber blæ nokkurrar tilgerðar, en þrátt fyrir það er svipur verksins í heild alvarlegur og með einhverjum hætti heillandi. (213)
210 Morgunblaðið: 3. maí 1960.
211 Sama.
212 Sama.
213 Sama.
Jón er raunsær í niðurlagi gagnrýni sinnar, vill með henni búa hin ungu tónskáld undir alvöru lífsins, við hverju þau megi búast í framtíðinni í umfjöllun um flutning verka sinna.
Þrátt fyrir að gagnrýnin hafi ekki eingöngu verið jákvæð að þessu sinni þá séu þeir nýlagðir af stað eftir hinni erfiðu braut listarinnar:
Enda hefur virzt svo, sem meistaraverkin vilji stundum láta bíða eftir sér, líka hjá þeim, sem eldri eru og reyndari. Hitt er höfuðatriði, að hér eru kunnáttumenn að verki – þótt sumir séu enn við nám – menn, sem vafalaust má vænta mikils af í framtíðinni og skortir mest þá reynslu, sem í því felst að fá verk sín flutt opinberlega og kynnast þeim viðbrögðum sem þau vekja hjá áheyrandanum. (214)
Sá háttur hafði verið hafður á á fyrstu tónleikum Musica Nova, þ.e. að boða til umræðufundar að tónleikunum loknum á vegum Listamannaklúbbsins. Sama var að segja um þessa tónleika, og hélt Jón Leifs framsöguræðu – sem að stórum hluta var hugleiðing um gamalt og nýtt og á sama tíma hvatning til hinna ungu manna að þroskast sem listamenn. Það sem gerði þennan fund einstakan var að hann hvatti höfunda til opinskárrar umræðu um verkin og lagði sjálfur úr höfn með umbúðalausri umsögn um einstaka höfunda. Að þeim orðum loknum skyldi svo skapast umræða um sjálf verkin og höfunda þeirra. Umsögnin var stutt en skorinorð:
Jón Ágeirsson: Orðin skildust ekki, – hvort sem um skal kenna tónsmíð eða túlkun. Tjáning verksins er augljós, – en stílarnir tveir, – og höfundurinn virðist eiga eftir að finna sjálfan sig betur.
Leifur Þórarinsson: Ef hér er um nýtt verk að ræða, þá virðist honum hafa farið aftur – því að verkið virtist fálmandi og óunnið með eftirhermum á stíl Bartóks þannig að jafnvel virtist nálgast “plagiat”.
Fjölnir Stefánsson: Píanóverk hans virtist mér betra en verkið eftir Leif, en þó ekki eins sannfærandi og mér hafði sýnst á handritinu. – Sálmarnir eftir Fjölni benda á rétta leið, sýnist mér, en virtust of hratt leiknir og sungnir. Vafasamt virðist mér líka hvort fylgiraddir sálmanna voru stílréttar og rökréttar. Fornari raddfærsla virðist mér eiga betur við. Allt bendir til þess að komandi tímar færi oss einmitt nær hinum forna “primitivisma”.
Magnús Blöndal Jóhannsson: “Elektroniska studíu” hans verður fyrst og fremst að meta sem tilraun og leit að frumstæðum rótum. Höfundur vinnur hér á landi enn með einhliða og ófullkomnum tækum. Eftir var að móta verkið endanlega á band og lagfæra einstaka tóna, og kemur það þá vafalaust betur í ljós.
Þorkell Sigurbjörnsson: “Haustlitir” virtust mér vera bezta verkið á tónleikunum, – þótt það sé unglingslegt og ef til vill óþroskað, – en tjáningin er hér fyrsta lögmál, og hún er hjartahrein. Þorkell virðist óháðari fyrirmyndum en hinir höfundar kvöldsins. – Stærri “tromman” í verkinu virtist mér misnotuð eða ekki nógu bæld. (215)
214 Morgunblaðið: 3. maí 1960.
215 Vísir: 6. maí 1960.
Hér var ekki eingöngu um að ræða nýjan stíl í tónsköpun íslenskra tónskálda, heldur og á sama tíma nýja kynslóð tónsmiða sem í sumum tilfellum voru að heyra verk sín flutt í fyrsta skipti opinberlega. Þær voru því vel meintar hinar “föðurlegu” athugasemdir Jóns Þórarinssonar og hvatningarorð til handa hinum ungu tónsmiðum. Jón Leifs var miklu harðari og miskunnarlausari persónuleiki og umfjöllun hans miklu beinskeyttari.
En það báru ekki allir gæfu til að vera með annars vegar frekar hlutlausa en um leið raunsæja og hvetjandi umfjöllun eins og Jón Þórarinsson beitti eða þá jafn beinskeytta umfjöllun og Jón Leifs. Gagnrýnandi Þjóðviljans, Björn Franzson, sá ástæðu í áðurnefndri grein sinni að birta visst uppgjör við hin nýju áhrif sem komu með hinum ungu starfandi tónlistarmönnum í Musica Nova. Björn gefur fordómum og íhaldssemi sinni lausan tauminn í greininni sem minnst var á hér að framan. Þegar Björn ritar grein sína þá hafa verið haldnir tvennir íslenskir tónleikar á vegum Musica Nova. Hann gefur tónlist ungu tónskáldanna eftirfarandi einkunn:
Jón Ásgeirsson:
Lítum til dæmis á upphafsatriði fyrri tónleikanna, þrjú sönglög eftir Jón Ágeirsson, sem hefur þó sýnt hæfileika til tónsmíða. Hví var laglínan þarna svona ósönn og óeðlileg? Skyldi ekki ástæðan vera sú, að höfundur vildi vera nýtízkur fyrir hvern mun og hvað sem tautaði? (216)
Leifur Þórarinsson og Fjölnir Stefánsson:
Þeir Leifur Þórarinsson og Fjölnir Stefánsson eru eflaust líka hæfileikamenn, og píanótónsmíðar þeirra, sem þarna voru fluttar, sónata og fimm smálög, voru að minnsta kosti ekki óþægilegar á að hlýða, þó að tónlistargildi muni varla geta talizt á marga fiska fremur en sumra þeirra erlendu fyrirmynda, sem þær minna á. (217)
Þorkell Sigurbjörnsson:
Endurheyrn þess í útvarpi gat því miður ekki annað en staðfest það mat, sem varð árangur fyrstu heyrnar, að verkið væri jafn andvana og innantómt og það er lauslopalegt að formi. …Hinum unga tónsmiði hefur því að öllu athuguðu verið mestur greiði ger með því að ráða honum til að hverfa að þessari braut og leitast við að taka upp heilbrigðari tónsköpunarstefnu. (218)
Magnús Blöndal Jóhannsson:
Í París er það nú nýjasti stíllinn í málaralistinni, að berstrípaður kvennmaður er látinn ata sig lit og velta sér um léreftsdúk og það, sem á léreftið kemur, síðan kallað málverk og selt ærnu verði, en enginn hörgull listfræðinga, sem meðtaka listaverkið fullir ádáunar. Sú “elektrónska tónlist”, sem oss gaf á að hlýða á fyrrnefndum tónleikum í Framsóknarhúsinu, stendur víst á svipuð stigi listtjáningar sem þessi nýjasta málaralist. (219)
Í þessari umfjöllun endurspeglast fordómafull viðhorf gagnvart öllu sem var nýtt. Fastmótaðar skoðanir um það hvað væri tónlist og hvert sækja skyldi fyrirmyndir í tónsmíðum. Hið tónala kerfi og tónlist klassísku meistaranna var hinn eilífi sannleikur sem nota skyldi sem viskubrunn við samningu tónlistar. Allt sem ekki féll inn í þá mynd, var sótt í “rótlausar erlendar tízkustefnur” sem helriðu hinum vestræna heimi og stofnuðu um leið menningu og æskulýð hverrar þjóðar í hættur og beindu öllu hinu fagra og sanna á leið til eilífrar glötunar. (219)
216 Vísir: 6. maí 1960.
217 Tímarit Máls og Menningar: 4. – 5. hefti 1962, bls. 391-404.
218 Sama.
219 Tímarit Máls og Menningar: 4. – 5. hefti 1962, bls. 391 – 404
En reiði Björns beinist ekki eingöngu að ungu tónskáldunum, heldur einnig að Jóni Leifs fyrir að vera jákvæður í garð hinna ungu manna. Í ræðu sinni í Listamannaklúbbnum minntist Jón m.a. á að fram færi á þeim dögum viss “víkkun á heyrn manna”, þ.e. víkkun á hljóðheiminum, ný tóna-/hljómasambönd, nýjar hljóðlindir, og ekki síst ný tónlistarform og aðferðir á beitingu einstakra hljóðfæra. Einnig á Íslandi aðhylltust menn í tónlist, ljóðlist og málaralist ný viðhorf samtímans í hinum vestræna heimi um og eftir miðja öldina – missnemma í hverri grein, en þó með tímanum í öllum greinum listarinnar. Þessi viðhorf voru mönnum eins og Birni villutrúarkenningar samtímans og skyldu þeir sem aðhylltust þær fá sömu meðferð og galdramenn fortíðarinnar – brennast á báli. Þetta viðhorf gátu ungu tónskáldin og hljóðfæraleikararnir ekki notað til neins og héldu áfram á sinni braut – gerðust djarfari og enn meira leitandi.
Musika Nova hélt starfi sínu áfram með svipuðum hætti og áður og hélt að meðaltali þrenna tónleika á ári. Efnisskráin var annaðhvort samsett af verkum erlendra nútímatónskálda, eða innlendra. Tónverk erlendu höfundanna spönnuðu stóran hluta 20. aldarinnar, og í desember 1960 voru flutt verk eftir Strawinsky, Matyas Seiber, Arthur Honegger, Paul Hindemith og Samuel Barber (hinn klassíski modernismi).